Every-Man : A Morality

Η πρεμιέρα του ηθικοπλαστικού αυτού έργου τοποθετείται στα 1510. Ο συγγραφέας του άγνωστος, ανώνυμος. Κάποιοι το αποδίδουν στο μεσαιωνικό συγγραφέα από τις Κάτω Χώρες Peter van Diest, ιστορικά γνωστότερο με τη λατινική εκδοχή του ονόματος του Petrus Diesthemius. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν πως ο συγγραφέας του έργου ήταν ο Καρθούσιος μοναχός Petrus Dorlandus. Οι φιλόλογοι ερίζουν και για την πρωτότυπη προέλευση του έργου. Πρωτογράφτηκε στα μεσαιωνικά αγγλικά τη περίοδο των Τυδόρ ή αποτελεί τη μετάφραση του σύγχρονου του ολλανδικού έργου με το τίτλο Elckerlijc ; Οι μελέτες του 20ου αιώνα γέρνουν σαφώς προς τη δεύτερη εκδοχή. Όπως και να έχει ο «Καθένας» είναι ένα παιχνίδι ηθικής κι όπως κι άλλα έργα της εποχής του χρησιμοποιώντας αλληγορικούς χαρακτήρες εξετάζει -τι άλλο;- το ζήτημα της Χριστιανικής σωτηρίας και τι πρέπει να κάνει ο άνθρωπος για να την επιτύχει.

Τα πρόσωπα του έργου ή η διανομή των χαρακτήρων του έργου έχουν ως εξής: Διαμηνυτής, Θεός, Θάνατος, Καθένας, Φιλότης, Συγγένεια, Εξάδελφος, Αγαθά, Καλές Πράξεις, Γνώση, Εξομολόγηση, Ομορφιά, Ισχύς, Νόηση, Πέντε Αισθήσεις, Άγγελος, Δόκτωρ.

«Παρακαλώ σας όλους σας, δώστε την προσοχή σας/ κι ακούστε με ευλάβεια δραματικό ένα θέμα,/πλοκή ηθικοπλαστική κι άλλα έργα γραμμένα/ πούχουν έτσι τεχνουργηθεί. Τώρα σ’υπόληψη σας…/ «Το Κάλεσμα του Καθενός» τούτο τιτλοφορείται,/ από τα τέλη της ζωής σαφώς καταδεικνύει/ πως είναι διαβατάρικη ανέκαθεν…»*

Ένας πρόλογος, που διαβάζεται από τον Διαμηνυτή, ζητά από το κοινό να δώσει την αμέριστη προσοχή του και αναγγέλλει το σκοπό του έργου, ο οποίος δεν είναι άλλος από το να μας δείξει τη ζωή μας καθώς και το θάνατο μας («το τέλος μας») και πώς εμείς οι άνθρωποι είμαστε όλοι θνητοί, και μοιραία κάποτε θα μεταβούμε από τη μία κατάσταση στην άλλη.

Ο Θεός μιλάει στη συνέχεια και αμέσως ξεκινά μια κριτική για τον τρόπο με τον οποίο «όλα τα πλάσματα» δεν τον υπηρετούν σωστά. Οι άνθρωποι ζουν χωρίς «φόβο» στον κόσμο, χωρίς να σκέφτονται τον ουρανό ή την κόλαση ή την κρίση που τελικά θα τους επιβληθεί. «Στα κοσμικά πλούτη είναι όλο το μυαλό τους», λέει ο Θεός. Όλοι ζουν καθαρά για τη δική τους ευχαρίστηση, αλλά δεν είναι καθόλου ασφαλείς στη ζωή τους. Ο Θεός βλέπει τα πάντα να σήπονται και να χειροτερεύουν.

Ο Θεός καλεί το Θάνατο, τον «ισχυρό του αγγελιοφόρο». Οι άνθρωποι που αγαπούν το πλούτο και τα κοσμικά αγαθά θα χτυπηθούν από το βέλος του Θανάτου και θα σταλούν να κατοικήσουν στην αιώνια Κόλαση – εκτός αν «Οι καλές πράξεις είναι οι φίλοι τους». Το να υπάρχουν καλές πράξεις είναι μια σημαντική ένδειξη ότι ακόμη και σε αυτό το επιθανάτιο στάδιο, μπορούν να σώσουν έναν αμαρτωλό από την αιώνια καταδίκη.

Ο Θεός εξέρχεται και ο Θάνατος βλέπει τον Καθένα να έρχεται περπατώντας «εξαίρετα ενδεδυμένο». Ο Θάνατος τον προσεγγίζει και τον ρωτάει πού πηγαίνει και αν έχει ξεχάσει τον Δημιουργό του, αυτόν που τον έπλασε. Στη συνέχεια, λέει στο Καθένα ότι πρέπει να κάνει ένα μακρύ ταξίδι και να φέρει μαζί του το «τεφτέρι» του, το βιβλίο που περιέχει τις καλές και τις κακές του πράξεις.

Θάνατος: «Ευθύς θα στο προφέρω./ Είμαι ο μαύρος θάνατος που σκιάζεται κανένα,/ γραπώνω και δεν εξαιρώ στα νύχια μου καθένα/ γιατί είναι θεϊκή εντολή σ’εμέ να υπακούουν/ όλοι οι άνθρωποι, θνητοί, στο όνομα που ακούουν.» Καθένας: «Θάνατε, μαυροθάνατε, σε τέτοια ήρθες στιγμή μου,/ που δεν σε είχα στο μυαλό, καν στην υπόληψή μου,/ Είναι στην εξουσία σου εμένα να με σώσεις/ απ’τ’αγαθά μου όσα θες, πάρε, ιδού, πιστώσεις,/ χίλια χρυσά που δίνω σου,/ αν έχεις καλωσύνη-/ κι ανάβαλε το ζήτημα, άλλη φορά ας με κρίνη.»*

Ο Καθένας τρομοκρατημένος ζητά από το Θάνατο αν θα μπορούσε να τον συντροφεύσει κάποιος σε αυτό του το ταξίδι από τη ζωή στο θάνατο του. Ο Θάνατος του απαντά ότι θα μπορούσε να έχει συντροφιά του οποιοδήποτε θα ήταν αρκετά γενναίος για να πάει μαζί του.

Φιλότης, Συγγένεια κι Εξάδελφος προσεγγίζονται από τον Καθένα και γεμάτοι ενθουσιασμό υπόσχονται να μείνουν μαζί του μέχρι να επιλυθεί το σοβαρό θέμα που τον απασχολεί. Ωστόσο μόλις ο Καθένας αποκαλύπτει πως ο Θάνατος τον έχει καλέσει να σταθεί ενώπιον του Θεού, όλοι τους κάνουν πίσω. Μία από τις πιο εύθυμες στιγμές του έργου είναι όταν ο Εξάδελφος αρνείται να ακολουθήσει τον Καθένα γιατί έχει κράμπα στο δάχτυλο του ποδιού του! Το κεντρικό μήνυμα του πρώτου μέρους του έργου είναι ότι οι συγγενείς και οι φίλοι, όσο αξιόπιστοι μπορεί να φαίνονται, ωχριούν σε σύγκριση με τη σταθερή συντροφιά του Θεού.

Έχοντας απορριφθεί από τους συνανθρώπους του, ο Καθένας στρέφει τις ελπίδες του σε άψυχα αντικείμενα. Απευθύνεται στα Αγαθά για να τον βοηθήσουν τούτη τη δύσκολη ώρα, αλλά αυτά δεν του προσφέρουν καμία ανακούφιση. Τα Αγαθά του λένε πως πρέπει να θαυμάζονται μετριοπαθώς από τους ανθρώπους κι ότι θα έπρεπε να είχε προσφέρει κάποια από τα αγαθά του στους φτωχούς.

Ο Καθένας συναντά τις Καλές Πράξεις, ένα χαρακτήρα που ειλικρινά νοιάζεται για τη δυστυχία του, παρόλο που αυτές βρίσκονται ξαπλωμένες στο έδαφος, φανερά εξασθενημένες από τις πολλές του αμαρτίες. Ο επόμενος φιλικός χαρακτήρας στο δρόμο του Καθένα είναι η Γνώση, που του δίνει τις καλύτερες συμβουλές οδηγώντας τον στην Εξομολόγηση. Ο Καθένας ζητά από την Εξομολόγηση να τον απαλλάξει από όλα του τα κακά. Εκείνη γεμάτη επιείκεια του λέει πως το πνεύμα του μπορεί να γίνει ξανά καθαρό. Ο Καθένας τιμωρείται, υποφέρει και στο τέλος καθάρεται κι ανακαλύπτει πως οι Καλές του Πράξεις, ελεύθερες και δυνατές, είναι πλέον έτοιμες να σταθούν δίπλα του την ώρα της κρίσεως.

Μετά τον καθαρισμό της ψυχής του ο Καθένας είναι έτοιμος να συναντήσει το Δημιουργό του. Οι Καλές Πράξεις κι η Γνώση τον προτρέπουν να καλέσει «τρία πρόσωπα μεγάλης δύναμης» και τις πέντε αισθήσεις του ως συμβούλους. Ομορφιά, Ισχύς, Νόηση και Πέντε Αισθήσεις υπόσχονται να μείνουν δίπλα του, αλλά όπως η οικογένεια κι οι φίλοι του στο τέλος τον εγκαταλείπουν. Για άλλη μία φορά ο Καθένας μένει μαζί με τη Γνώση και τις Καλές Πράξεις στηριζόμενος πλέον στον εαυτό του. Η Γνώση μένει μαζί του έως ότου ο Καθένας βγαίνει από το σώμα του. Οι Καλές πράξεις ταξιδεύουν μαζί του. Μετά την αναχώρηση του ένας Άγγελος καταφθάνει κι αναφέρει πως η ψυχή του Καθένα έχει παρουσιαστεί ενώπιον του Θεού.

Ένας τελικός αφηγητής μας προτρέπει ως κοινό να μάθουμε μέσα από τον Καθένα. Τα πάντα στη ζωή μας είναι φευγαλέα, με εξαίρεση τις πράξεις μας τις γεμάτες καλοσύνη και φιλανθρωπία.

Μισή χιλιετηρίδα μετά τη συγγραφή του έργου αυτού θα χαρακτηριστεί από πολλούς ως μία ναΐφ, αφελής αλληγορία. Μπορεί ο άνθρωπος του 21ου αιώνα να ταυτιστεί με τον «Καθένα» και να μάθει από αυτόν; Ο σύγχρονος άνθρωπος, όπως ακριβώς κι ο «Καθένας», έχει έρθει πολλές φορές αντιμέτωπος με ψεύτικες υποσχέσεις, έχει προδοθεί από συγγενικά και φιλικά του πρόσωπα, έχει νοιώσει τη ματαιότητα των κοσμικών ζητημάτων και των επίγειων αγαθών. Ο σύγχρονος άνθρωπος, όπως κι ο μεσαιωνικός «Καθένας», φοβάται τα δύσκολα ψυχικοπνευματικά ταξίδια, τη δυσκολία, τη τιμωρία και τη δραματική αλλαγή που μπορούν να επιφέρουν. Ο «καθένας» σύγχρονος άνθρωπος επιθυμεί ωστόσο τη καλή κρίση και τη σωτηρία που τη συνοδεύει. Ίσως το έργο αυτό να μας βοηθήσει να βρούμε τι πρέπει ο κάθε άνθρωπος πραγματικά να εκτιμά στη ζωή του.

(τα εντός εισαγωγικών αποσπάσματα με τον αστερίσκο (*) είναι από το βιβλίο «Ο ΚΑΘΕΝΑΣ- ΕΝΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΗΘΙΚΟΠΛΑΣΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ» μτφ. Αθανάσιος Δ. Οικονόμου . Εκδόσεις Οδός Πανός, Σεπτέμβριος 2014 )

Ειρήνη Μανδηλαρά