Χρονικά μιας ρευστής κοινωνίας

Το «Pape Satan Aleppe: Το χρονικό μιας ρευστής κοινωνίας» είναι το τελευταίο βιβλίο που έγραψε ο Ουμπέρτο Έκο και κυκλοφόρησε εσπευσμένα στις αρχές του τρέχοντος έτους λίγο μετά το θάνατο του μεγάλου συγγραφέα και φιλοσόφου. Τα βιβλιοπωλεία όλου του κόσμου το φιλοξένησαν στις προθήκες τους με τη συγκινητική πλην λιτή επιγραφή «Addio Capitano». Αντίο Καπετάνιε…

Ο πολυπράγμων καθηγητής της Σημειωτικής Ουμπέρτο Έκο μας γοήτευε τις τελευταίες δεκαετίες με τις ενδελεχείς μελέτες του, τη θαυμάσια πεζογραφία του και τις πρωτότυπες, χιουμοριστικο-κυνικές φιλοσοφικές του αναλύσεις.

Το παρόν βιβλίο πρόκειται ουσιαστικά για μία ανθολογία με όλα τα κείμενα του διάσημου διανοητή, που ο ίδιος συνέγραψε τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια ως τακτικός συνεργάτης του εβδομαδιαίου περιοδικού L’Espresso.

Στην 7η ωδή της «Κόλασης» του Δάντη ο Πλούτωνας με τη σιγανή, τσιριχτή του φωνή αναφωνεί το διφορούμενο μεταφραστικά κι ερμηνευτικά «Pape Satan, Pape Satan, Aleppe!» Ο Γιώργος Σεφέρης στο περιοδικό «Εποχές» τεύχος Νοεμβρίου του 1966 στο άρθρο του αφιέρωμα για τα «700 χρόνια του Δάντη» αφήνει αμετάφραστη τη Δάντειο αυτή κραυγή, η οποία ίσως να αναφέρεται στο «Πρίγκιπα Σατανά» τον οποίο με τη κάθοδο του ο ποιητής στη Κόλαση κλήθηκε να αντιμετωπίσει(;) Ο Έκο στην εισαγωγή του έργου μας εξομολογείται ανερυθρίαστα πως, «από τη στιγμή που οι ιδέες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την οποιαδήποτε ζαβολιά», βρήκε το στίχο αυτό πολύ βολικό για τίτλο του βιβλίου του!!!

Ο «ζαβολιάρης» Έκο έκλεισε στις 500 σελίδες (Ελληνική έκδοση) του πονήματος του τα πρόσωπα και τα πράγματα που συνιστούν τη ρευστή κοινωνία μας, όπου μερικές φορές το μη νόημα φαίνεται να κατατροπώνει τη λογική, με ανεπανάληπτα βεβαίως κωμικά αποτελέσματα, αλλά με συνέπειες όχι ιδιαίτερα καθησυχαστικές. Σύγχυση, αποσύνδεση, κατακλυσμός από συνήθειες που συχνά αποτελούν απλώς κοινούς τόπους και τρόπους.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δεκαπέντε ενότητες με απλούς ή πιο ευφάνταστους τίτλους όπως «με το βήμα του κάβουρα», «το φαίνεσθαι», «on line», «διάφορες μορφές ρατσισμού», «οι γέροι και οι νέοι». Κάθε ενότητα περιλαμβάνει αρκετά άρθρα του χρονολογημένα κατ’ έτος και με τις απαραίτητες, επεξηγηματικές σημειώσεις. Εδώ βρίσκουμε τα πιο οικεία πρόσωπα αυτής της κοινωνίας: τα προσωπεία της πολιτικής, τις εμμονές των ΜΜΕ για ακροαματικότητες που όλα (ή σχεδόν όλα) δείχνουν να συμμερίζονται, τη συμβίωση με τα κινητά μας τηλέφωνα, την αγένεια. Και φυσικά, πολλά άλλα που ο Ουμπέρτο Έκο αφηγούνταν τακτικά στη στήλη του La bustina di Minerva. Κρίση των ιδεολογιών, κρίση των κομμάτων, ξέφρενος ατομικισμός. Αυτός είναι ο χώρος στον οποίο κινούμαστε∙ μια ρευστή κοινωνία, όπου δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί ο πολικός αστέρας της ,παρόλο που είναι εύκολο να βρεθούν πλήθος αστέρια κι αστεράκια.

Περαιτέρω η έννοια της «ρευστής κοινωνίας» στον υπότιτλο του βιβλίου θα πρέπει, χωρίς αμφιβολία, να αναζητηθεί στο έργο του διακεκριμένου Πολωνοεβραίου κοινωνιολόγου Ζίγκμουντ Μπάουμαν σύμφωνα με τον οποίο «βιώνουμε μια περίοδο όπου όλα είναι ρευστά: όλες οι κοινωνικές μορφές (δομές, θεσμοί, πρότυπα) διαθέτουν πολύ μικρό προσδόκιμο ζωής και αδυνατούν να παίξουν το ρόλο ενός σταθερού πλαισίου αναφοράς για την ανθρώπινη δράση».

Σε συνέντευξη που είχε δώσει ο Έκο άμα τη κυκλοφορία του μυθιστορήματος του «Φύλλο Μηδέν» είχε δηλώσει σχετικά με την σημερινή κοινωνία: «δεν υπάρχουν πια κόμματα στα οποία μπορεί κανείς να στηριχτεί, δεν υπάρχουν κοινότητες στις οποίες μπορεί κανείς να συμμετέχει και να προσανατολιστεί· υπάρχει μόνο η επιθυμία του φαίνεσθε και η απόλυτη υποκειμενικότητα σε όλα».

Ο Έκο με ένα σοβαρό, παιχνιδιάρικο τρόπο μας αποδεικνύει το γιατί τελικά, ο μοντέρνος κόσμος έχει καταντήσει τόσο ανόητος. Τα παραδείγματα κι αναλύσεις του είναι κάποιες φορές αναμενόμενες κι άλλες φορές εντελώς αναπάντεχες προκαλώντας όμως το ίδιο πάντα αποτέλεσμα στη σκέψη και τη κρίση του αναγνώστη. Την έκπληξη της απλότητας!

Τα κινητά τηλέφωνα, ο μονοθεϊσμός, οι online πορνοσελίδες, το twitter, οι πειρατές, ο Χάρρυ Πόττερ, η καλλιγραφία, τα λογοτεχνικά φεστιβάλ, ο Στήβεν Χώκινγκ, οι ταξιτζήδες, ο Ιούλιος Βερν, οι Ναίτες, ο Αδόλφος Χίτλερ, η 11η Σεπτεμβρίου, ο Τζέιμς Μποντ και τόσα άλλα… περιδιαβαίνουν στις μπουστίνες του συγγραφέα αποκαλύπτοντας μας την απροκάλυπτη κοινωνική μας απιστία και την έκπτωση μας από τη κοινωνία στην άκρως επηρμένη ατομικότητα μας.

Παρόλο που στο βιβλίο αυτό βρίσκουμε αρκετές από τις «κακές» συνήθειες μας και μελετώντας το, στην άκρη του μυαλού μας αχνοσχηματίζεται μία κάποια δυσαρέσκεια, η καλοπροαίρετη … ειρωνεία του συγγραφέα είναι αφοπλιστική, η εξυπνάδα κι η σπιρτάδα των λόγων του μεθυστική. Ο Ουμπέρτο Έκο δεν προσπαθεί να μας πείσει πως εκείνος τα ξέρει όλα κι εμείς δεν γνωρίζουμε τίποτα. Πως εμείς έχουμε λάθος κι εκείνος κατέχει το αλάθητο. Ο συγγραφέας αποκωδικοποιεί γνώσεις που ήδη κατέχουμε και μας υπενθυμίζει συμπεράσματα στα οποία κι οι ίδιοι έχουμε κατά καιρούς καταλήξει. Θα μπορούσε να πει κανείς πως το παρόν βιβλίο δεν μας χαρίζει τόσο περισσότερη γνώση όσο μας διαφωτίζει κατευθύνοντας τις ατομικές μας συνήθειες κι αντιλήψεις στη σφαίρα της ορθής χρήσης και κρίσης!

Το βιβλίο στο ιταλικό πρωτότυπο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις La nave di Teseo και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Ειρήνη Μανδηλαρά.